شهرستان نی‌ریز در استان فارس با پیشینه تاریخی کهن ، آثاری ارزشمند و در خور توجه از دوره‌های مختلف تاریخی به ویژه بناهای مذهبی از سده‌های نخستین ورود اسلام به ایران را در خود جای داده است.
یکی از این بناهای ارزشمند، مسجد جامع نی‌ریز به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران است. این بنا با تأثیر از معماری ساسانی و نقشه‌ای تک ایوانی ساخته شده و در طول دوره‌های مختلف، بخش‌هایی به آن افزوده و تعمیراتی در آن صورت گرفته و در زمره آثار برگزیده از سیر تکامل هنر و تزئینات معماری ایران قرار گرفته است.
کتیبه‌های گچبری این بنا علاوه بر مدارک تاریخی، حاوی مضامینی مذهبی در مدح و ستایش پیامبر و امامان شیعه بوده و به خوبی انعکاس‌دهنده اندیشه‌ها و اعتقادات پیدا و پنهان بانیان آن است.
این مسجد جدا از اصل ساختار اولیه خود، در طی قرن‌ها تغییرات اندکی کرده و خانه‌ها، مناره، ایوان روبه رو و غیره به آن اضافه شده است.محرابی زیبا و هنرمندانه به شیوه محراب الجایتو و با گچبری برجسته از نقوش هندسی و گل و گیاه و آیاتی از قرآن مجید در ایوان اصلی بنا ساخته شده و کتیبه‌ای از نام معصومین در حاشیه محراب قرار دارد.ایوان اصلی این مسجد در سال ۳۴۰ هجری قمری (با توجه به نوشته مقدسی، تاریخ‌نگار سده چهارم هجری) درست شده است. ساختمان و محوطه مسجد در بازسازی‌های سال‌های ۳۶۳، ۴۶۰ و ۵۶۰ هجری قمری توسعه یافته و ایوان کوچک‌تری روبروی ایوان اصلی ساخته شد.
به گفته آندره گدار، معمارى این مسجد از نوع معمارى زمان ساسانیان است که تا قرن‌هاى نخستین اسلامى هنوز رایج بوده است.
مسجد جامع کبیر نی‌ریز در نهم مرداد ماه سال ۱۳۱۲ خورشیدی به شماره192 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.